زندگی نامه امیرالمؤمنین علی علیه السلام(بخش پنجم)

کودکی امام علی (علیه السّلام)
امام على (علیه السّلام) در کودکی که دوره حساس شکل گیرى شخصیت و دوره تربیت جسمی و روحى است، در خانه حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) و تحت تربیت مستقیم آن حضرت به سربرد. مورخان اسلامى در این زمینه مى نویسند:
«از نعمت هاى بزرگى که خداوند به على بن ابى طالب (علیه السّلام) داد، این بود که پیش از اسلام در دامن تربیت رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) نشو و نما یافت. مجاهد نقل کرده که از جمله نعمت هاى خداوند و کرامت هاى او نسبت به على بن ابى طالب (علیه السّلام) این بود که قریش دچار قحطى سختى شد و ابو طالب مردى عیالمند بود که نان خور زیادى داشت، پس رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) به عباس؛ عموى خود که دارایى و ثروتش بیش از سایر بنى هاشم بود فرمود: اى عباس، عیال برادرت ابو طالب زیادند، و چنانچه مى بینى مردم به این قحطى سخت، دچار گشته اند، بیا با هم به نزد او برویم و به وسیله اى از نان خوران او کم کنیم، من یکى از پسران او را به نزد خود می برم و تو هم یکى را ببر.
عباس این پیشنهاد را پذیرفت، و هر دو به نزد ابو طالب آمده و منظور خویش را اظهار کردند، ابوطالب گفت: عقیل را براى من بگذارید (و برخى می گویند: گفت: عقیل و طالب را براى من بگذارید) و هر کدام را خواهید ببرید. پس رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله)، على (علیه السّلام) را برداشت و عباس نیز جعفر را برداشته و به خانه خود بردند. بدین ترتیب على (علیه السّلام) در تمام موارد با رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) بود تا هنگامى که آن بزرگوار به رسالت مبعوث شد، پس على (علیه السّلام) به او ایمان آورد و نبوتش را تصدیق کرده، پیروى او را بر خود لازم شمرد، جعفر نیز در خانه عباس بود تا هنگامى که اسلام اختیار کرده و از سرپرستی او بی نیاز گشت».[۲۲۳]پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله) پس از گرفتن على (علیه السّلام) فرمود: «همان را برگزیدم که خدا او را براى من برگزید».[۲۲۴]
از آن جا که حضرت محمد (صلى اللّه علیه و آله) در سنین کودکى در خانه عمویش ابوطالب و تحت کفالت او بزرگ شده بود، مى خواست با تربیت یکى از فرزندان او، زحمات وى و همسرش فاطمه بنت اسد را جبران کند و از میان فرزندان او نظر به على (علیه السّلام) داشت.[۲۲۵]
امام على (علیه السّلام) در دوران خلافت خود، در خطبه «قاصعه» به این دوره تربیتى خود اشاره نموده و مى فرماید: «شما (یاران پیامبر) از خویشاوندى نزدیک من با رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله) و موقعیت خاصى که با آن حضرت داشتم آگاهید، و مى دانید موقعى که من خردسال بودم، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله) مرا در آغوش مى گرفت و به سینه خود مى فشرد و مرا در بستر خود مى خوابانید، به طورى که من بدن او را لمس مى کردم، بوى خوش آن را مى شنیدم و او غذا در دهان من مى گذارد…، من همچون بچه اى که به دنبال مادرش مى رود، همه جا همراه او مى رفتم و او هر روز یکى از فضائل اخلاقى خود را به من تعلیم مى نمود و دستور مى داد که از آن پیروى کنم».[۲۲۶]
امام على (علیه السّلام) در غار حراء:[۲۲۷]
حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) پیش از آن که به رسالت مبعوث شود، سالى یک ماه در غار حراء به عبادت مى پرداخت. قرائن نشان مى دهد که حضرت محمد (صلى اللّه علیه و آله) با عنایت شدیدى که نسبت به على (علیه السّلام) داشت او را در آن یک ماه همراه خود به حراء مى برد. وقتى که فرشته وحى براى نخستین بار در همان غار بر حضرت محمد (صلى اللّه علیه و آله) نازل شد و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، على (علیه السّلام) در کنار آن حضرت بود.[۲۲۸] على (علیه السّلام) در خطبه «قاصعه» در این باره مى فرماید:
«پیامبر هر سال در کوه حراء به عبادت مى پرداخت و جز من کسى او را نمى دید…، هنگامى که وحى بر آن حضرت نازل شد، صداى ناله شیطان را شنیدم، به رسول خدا عرض کردم: این ناله چیست؟ فرمود: این ناله شیطان است و علت ناله اش این است که او از این که در روى زمین اطاعت شود، ناامید گشته است. آن چه را من مى شنوم تو نیز مى شنوى و آن چه را مى بینم تو نیز مى بینى، جز این که تو پیامبر نیستى، بلکه وزیر [من] و بر خیر و نیکى هستى».[۲۲۹]
این گفتار پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نشان می دهد که تربیت هاى پیگیر آن حضرت و پاکى روح على (علیه السّلام) سبب شد که او در همان دوران کودکى با قلب حساس، دیده نافذ و گوش شنوا، چیزهایى را ببیند و صداهایی را بشنود که براى مردم عادى دیدن و شنیدن آنها ممکن نیست.
ابن ابى الحدید معتزلى در شرح نهج البلاغه مى نویسد: «در کتب صحاح روایت شده است که وقتى جبرئیل براى نخستین بار بر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله) نازل گردید و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، على (علیه السّلام) در کنار پیامبر اسلام بود».[۲۳۰]
از امام صادق (علیه السّلام) نقل شده است که فرمود: «على (علیه السّلام) پیش از رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) همراه آن حضرت، نور نبوت را مى دید و صداى فرشته را مى شنید. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به او مى فرمود: اگر من خاتم پیامبران نبودم، تو شایستگى مقام نبوت را داشتى، ولى تو وصى و وارث من، سرور اوصیا و پیشواى پرهیزگاران هستى».[۲۳۱]
همسران امام علی (علیه السّلام)
امام علی (علیه السّلام) بنا بر مصالحی، ازدواج های متعدّدی داشته است. در بعضی از منابع تاریخی تعداد همسران آن حضرت، ۹ نفر ذکر شده است. [۲۳۲] اوّلین همسر امیر مؤمنان علی (علیه السّلام)، «حضرت فاطمه زهرا (علیها السّلام)» بوده است. تا زمانی که ایشان در قید حیات بودند، امام علی (علیه السّلام) با زن دیگری ازدواج نکرد. چنان که رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله) در زمان حیات خدیجه (علیها السّلام) زن دیگری اختیار نفرمود.[۲۳۳] از وصیت های حضرت زهرا (علیها السلام) این بود که بعد از او با «امامه» دختر زینب (خواهر حضرت زهرا علیها السّلام)، ازدواج کند.[۲۳۴]
ابن جوزی به نقل از واقدى مى گوید: موقعى که على (علیه السّلام) به شهادت رسید، چهار زن به نام هاى: امامه دختر زینب بنت رسول اللّه (صلّى اللّه علیه و آله)، لیلى تمیمیّه، امّ البنین کلابیّه و اسماء بنت عمیس و هجده امّ ولد (کنیز فرزند دار) داشت.[۲۳۵]
سید محسن امین درباره همسران علی (علیه السّلام) آورده است:
نخستین همسر آن حضرت، «فاطمه زهرا (علیها السّلام)» دخت گرامی پیامبر خدا (صلّى اللّه علیه و آله) بوده است. علی (علیه السّلام) تا زمانی که فاطمه (علیها السلام) در قید حیات به سر می برد، همسر دیگری اختیار نکرد. پس از شهادت حضرت فاطمه (علیها السلام)، آن حضرت با «امامه» دختر ابو العاص بن ربیع که فرزند زینب دختر پیامبر (صلّى اللّه علیه و آله) بود ازدواج کرد. «ام البنین» دختر حزام بن دارم کلابیه، زن دیگری بود که علی (علیه السّلام) او را به عقد خود درآورد. پس از ازدواج با ام البنین، آن حضرت با «لیلی» دختر مسعود بن خالد نهشلیه تمیمیّه دارمیه ازدواج کرد و پس از ازدواج با وی با «اسماء» بنت عمیس خثعمی پیمان زناشویی بست. اسماء تا قبل از شهادت جعفر بن ابی طالب، همسر وی بود و پس از شهادت جعفر، ابوبکر او را به ازدواج خود درآورد و چون ابوبکر از دنیا رفت، علی (علیه السّلام) او را به همسری خویش گرفت. یکی دیگر از همسران امیرالمؤمنین (علیه السّلام)، «ام حبیب» دختر ربیعه تغلبیه موسوم به صهبا بوده است. این زن از قبیله «سبی» بود که خالد بن ولید در «عین التمر» بر آنها حمله برده و ایشان را به اسیری گرفته بود. «خوله» دختر جعفر بن قیس بن مسلمه حنفی و یا به قولی دیگر خوله دختر ایاس، از دیگر زنان آن حضرت بوده است. همچنین علی (علیه السّلام) با «ام سعد» یا ام سعید دختر عروه بن مسعود ثقفی و نیز «مخبأه» دختر امری القیس بن عدی کلبی، پیمان زناشویی بست.[۲۳۶]
ازدواج امام علی (علیه السّلام) و حضرت زهرا (علیها السّلام)
اولین همسر امام علی (علیه السّلام)، حضرت زهرا (علیها السّلام) بود و این ازدواج و پیوند مبارک به امر پروردگار عالم صورت گرفت. از ابن مسعود نقل شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: خداوند تبارک و تعالی به من امر فرمود که فاطمه (علیها السّلام) را به ازدواج علی (علیه السّلام) در آورم».[۲۳۷]
مفضّل از امام صادق (علیه السّلام) نقل می کند: «اگر خداوند متعال امیرالمؤمنین (علیه السّلام) را خلق نمی فرمود، برای فاطمه (علیها السلام) بر روی زمین از حضرت آدم تا دیگران، کفو و همتایی نبود».[۲۳۸]
الف. سن امام علی و حضرت زهرا (علیهما السّلام) هنگام ازدواج
در سن شریف حضرت علی و فاطمه (علیهما السلام) هنگام ازدواج و همچنین تاریخ عقد و رفتن حضرت فاطمه (علیها السّلام) به خانه امام علی (علیه السّلام) بین عالمان شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد:
سید محسن امین می گوید: «بنابر نظر اکثر عالمان شیعه که حضرت زهرا (علیها السلام) در سال پنجم بعثت به دنیا آمده است، سن حضرت در زمان ازدواج، ۹ یا ۱۰ یا حداکثر ۱۱ سال بوده است؛ زیرا آن حضرت با امام علی (علیه السّلام)، یک سال (یا دو سال یا سه سال) بعد از هجرت ازدواج کرده است».[۲۳۹]
در استیعاب نقل شده است: «حضرت فاطمه (علیها السلام) در سن چهل و یک سالگی پیامبر (صلی الله علیه و آله) به دنیا آمد و حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) بعد از جنگ احد، فاطمه (علیها السّلام) را به ازدواج علی (علیه السّلام) در آورد… و سن حضرت زهرا (علیها السلام) هنگام ازدواج ۱۵ سال و ۵ ماه و نیم بوده است و سن امیرمؤمنان (علیه السّلام) ۲۱ سال و ۵ ماه بوده است».[۲۴۰]
ابوالفرج اصفهانی گفته است: حضرت فاطمه (علیها السّلام) به هنگام ازدواج هجده سال داشته است.[۲۴۱] ابن حجر در الإصابه [۲۴۲]و ابن سعد در الطبقات الکبری[۲۴۳] نیز همین قول را روایت کرده اند.
ب. تاریخ ازدواج امام علی و حضرت زهرا (علیهما السلام)
در باره روز و ماه ازدواج حضرت علی و فاطمه (علیهما السّلام) چند قول وجود دارد:
۱٫ روز اول ذى الحجه (و به قولی روز ششم)، عقد فاطمه (علیها السّلام) و روز سه شنبه ششم همان ماه، بعد از جنگ بدر، ازدواج صورت گرفته است.[۲۴۴]
۲٫ در ماه شوّال پس از بازگشت حضرت علی (علیه السّلام) از جنگ بدر بوده است.[۲۴۵]
۳٫ بنابر روایت امام صادق (علیه السّلام): عقد على و فاطمه (علیهما السلام) در ماه رمضان سال دوم هجرى و ازدواج آنها در ذى الحجّه همان سال بوده است.[۲۴۶]
۴٫ سید بن طاووس به نقل از شیخ مفید می نویسد: زفاف فاطمه (علیها السّلام) در شب پنج شنبه، بیست و یکم ماه محرم سال سوم هجرت بوده است. سید بن طاووس این نقل را می پذیرد.[۲۴۷]
۵٫ برخی بر این عقیده اند که عقد حضرت فاطمه (علیها السّلام) در اواخر ماه صفر و ازدواج در ماه ذی الحجه بوده است.[۲۴۸]
۶٫ عده ای نیز گفته اند: عقد در ماه ربیع الأول سال دوم هجری بوده و در همان ماه نیز ازدواج صورت پذیرفته است.[۲۴۹]
۷٫ ابن سعد روایت کرده است که عقد فاطمه (علیها السّلام) با على (علیه السّلام)، پنج ماه پس از ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه در ماه رجب بوده و ازدواج پس از بازگشت از بدر صورت پذیرفته است.[۲۵۰] [۲۵۱]
آن چه که بین این اقوال مشترک است، این است که ازدواج حضرت علی و فاطمه (علیهما السلام) بعد از جنگ بدر بوده است، ولی در سال و ماه آن اتفاق نظر وجود ندارد.
فرزندان امام علی (علیه السّلام)
با توجه به این که حضرت فاطمه (علیها السّلام) پس از وفات پیامبر (صلّی الله علیه و آله)، جنین پسری را که آن حضرت (صلی الله علیه و آله) وی را «محسن» نامیده بود، سقط کرد،[۲۵۲] درباره تعداد فرزندان آن حضرت اختلاف نظر وجود دارد. شیخ مفید و طبرسی تعداد فرزندان آن حضرت را بدون احتساب حضرت محسن، بیست و هفت دختر و پسر و با احتساب حضرت محسن، بیست و هشت تن ذکر کرده اند.[۲۵۳]
ابن جوزی از علمای اهل سنت و سید محسن امین از شیعه، شمار اولاد امام علی (علیه السّلام) را سی و سه نفر می دانند.[۲۵۴]
اسامى فرزندان امام علی (علیه السّلام) بنابرنقل شیخ مفید به قرار ذیل است:
۱٫ امام حسن، امام حسین (علیهما السّلام)، زینب کبرى و زینب صغرى که کنیه اش ام کلثوم (علیهما السّلام) بوده است. مادر اینان حضرت فاطمه زهرا (علیها السّلام) دختر گرامی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) است.
۲٫ محمّد، مکنّى به ابو القاسم که مادرش خوله دختر جعفر بن قیس از طائفه حنفیه بود.
۳٫ عمر و رقیه، که دو قلو بودند و مادرشان ام حبیب دختر ربیعه بود.
۴٫ عباس، جعفر، عثمان و عبداللَّه و مادر اینان ام البنین دختر حزام بن خالد بن دارم بود که همگی به اتفاق برادرشان حضرت سیدالشهداء (علیه السّلام)، در کربلا به شهادت رسیدند.
۵٫ محمّد اصغر، مکنّى به ابوبکر، و عبیداللَّه که در کربلا شهید شدند و مادرشان لیلى دختر مسعود از بنى دارم بود.
۶٫ یحیى که مادرش اسماء بنت عمیس بود.
۷٫ ام الحسن و رمله که مادرشان ام سعید دختر عروه بن مسعود ثقفى بود.
۸٫ نفیسه، زینب صغرى، رقیه صغرى، ام هانى، ام الکرام، جمانه مکنّى به ام جعفر، امامه، ام سلمه، میمونه، خدیجه و فاطمه که مادرانشان مختلف بودند.[۲۵۵] [۲۵۶]
کتابنامه امام علی (علیه السلام)

قرآن کریم.
نهج البلاغه؛ گردآورنده: سید رضی؛ انتشارات هجرت ، چاپ اول، قم ، ۱۴۱۴ق .
ابن ابى الحدید؛ شرح نهج البلاغه؛ مکتبه آیه الله المرعشی ، قم، ۱۳۷۸- ۱۳۸۳ش .
ابن اثیر، عزالدین؛ الکامل فی التاریخ ؛ دار الصادر، بیروت ، ۱۳۸۵ش .
ابن اثیر جزرى، مبارک بن محمد ؛ النهایه فی غریب الحدیث و الأثر؛ مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان ، چاپ اول، قم، بی تا.
ابن اثیر، عزالدین؛ أسد الغابه فى معرفه الصحابه؛ دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق.
ابن الجوزى؛ تذکره الخواص؛ منشورات الشریف الرضى ، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۱۸ق .
ابن المغازلی ، على بن محمد؛ مناقب الإمام على بن أبى طالب علیهما السّلام؛ دار الأضواء، چاپ سوم، بیروت ، ۱۴۲۴ق .
ابن شهر آشوب؛ مناقب آل ابی طالب؛ انتشارات علامه، قم، ۱۳۷۹ق .
ابن صباغ مالکی، على بن محمد؛ الفصول المهمه فی معرفه الأئمه علیهم السلام؛ دار الحدیث ، چاپ اول، قم، ۱۴۲۲ق.
ابن عبد البر؛ الاستیعاب فی معرفه الاصحاب؛ محقق: البجاوى، على محمد؛ دار الجیل، چاپ اول، بیروت، ۱۴۱۲ق.
ابن کثیر دمشقى؛ البدایه و النهایه؛ دار الفکر، بیروت ، بى تا.
ابن مردویه اصفهانى؛ مناقب على بن أبى طالب علیهما السّلام؛ دار الحدیث ، چاپ دوم، قم ، ۱۴۲۴ق .
ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ محقق: فارس (صاحب الجوائب)، احمد؛ دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع- دار صادر ، چاپ سوم، بیروت، ۱۴۱۴ق .
ابن هشام؛ السیره النبویه؛ دار المعرفه، بیروت، بی تا.
ابنسعد؛ الطبقات الکبری؛ محقق: عبدالقادر عطا، محمد؛ دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، بیروت، ۱۴۱۸ق.
اربلى، على بن عیسى ؛ کشف الغمه فی معرفه الأئمه؛ رضى ، چاپ اوّل، قم، ۱۴۲۱ق .
اسکافى، محمد بن همام؛ منتخب الأنوار فی تاریخ الأئمه الأطهارعلیهم السلام؛ دلیل ما، چاپ اوّل،قم ، ۱۴۲۲ق .
اصفهانی، ابوالفرج؛ مقاتل الطالبیین؛ دار المعرفه، بیروت ، بی تا.
امینی، عبدالحسین؛ الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب؛ مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه ، چاپ اوّل، قم، ۱۴۱۶ق .
امین عاملى، سید محسن؛ أعیان الشیعه؛ دار التعارف ، بیروت ، ۱۴۰۳ق .
انصارى زنجانى، اسماعیل؛ الموسوعه الکبرى عن فاطمه الزهراء سلام الله علیها؛ دلیل ما، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۲۸ق.
آیتى، محمد ابراهیم؛ تاریخ پیامبر اسلام؛ دانشگاه تهران ، چاپ ششم، تهران ، ۱۳۷۸ش .
باعونى ، شمس الدین؛ جواهر المطالب فی مناقب الإمام على بن أبى طالب علیهما السّلام؛ مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۱۵ق .
بحرانی، سید هاشم؛ تفسیر البرهان؛ بنیاد بعثت، چاپ اول، تهران، ۱۴۱۶ق.
بلاذرى، احمد بن یحیى؛ أنساب الأشراف ؛ دار الفکر، چاپ اوّل، بیروت ، ۱۴۱۷ق.
پیشوایی، مهدی؛ سیرۀ پیشوایان؛ مؤسسه تحقیقاتی و تعلیماتی امام صادق (علیه السلام)، چاپ سوم، قم، ۱۳۷۵ش.
تبریزی، جواد؛ صراط النجاه؛ بی نا، بی جا، بی تا.
جعفریان ، رسول؛ سیره رسول خدا صلى الله علیه و آله؛ دلیل ما، چاپ سوم، قم، ۱۳۸۳ش .
جوهرى، اسماعیل بن حماد ؛ الصحاح – تاج اللغه و صحاح العربیه؛ محقق: عطار، احمد عبد الغفور؛ دار العلم للملایین ، چاپ اول، بیروت ، ۱۴۱۰ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله؛ المستدرک علی الصحیحین؛ تحقیق: نرم افزار المکتبه الشامله.
حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم السلام ؛ مؤسسه آل البیت، چاپ اول، قم، ۱۴۰۹ق.
حسن زاده آملی، حسن؛ هزار و یک کلمه؛ بوستان کتاب، قم، بی تا.
حلبى شافعى، ابوالفرج؛ السیره الحلبیه؛ دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، بیروت ، ۱۴۲۷ق .
حموى، محمد بن اسحاق؛ أنیس المؤمنین؛ بنیاد بعثت ، تهران ، ۱۳۶۳ش.
خصیبى، حسین بن حمدان؛ الهدایه الکبرى؛ البلاغ ، بی جا، ۱۴۱۹ق .
الخنیزی، عبدالله؛ ابوطالب مؤمن قریش؛ مترجم: شاهین، عبدالله؛ نشر انصاریان، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
خوارزمی، موفق بن احمد؛ المناقب؛ جامعه مدرسین، چاپ دوم، قم، ۱۴۱۱ق.
رسولى محلاتى، سید هاشم؛ زندگانى محمد صلّى الله علیه و آله و سلّم (ترجمه سیره ابن هشام)؛ کتابچى ، چاپ پنجم، قم ، ۱۳۷۵ش .
سهیلى، عبدالرحمن؛ الروض الأنف فی شرح السیره النبویه؛ دارإحیاءالتراث العربى ،چاپ اول،بیروت ، ۱۴۱۲ق .
سید بن طاوس؛ الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه؛ دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، تهران، ۱۴۰۹ق.
سیوطى، جلال الدین؛ الدر المنثور فى تفسیر المأثور؛ کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى، قم، ۱۴۰۴ق.
شاذان بن جبرئیل؛ الروضه فی فضائل أمیر المؤمنین على بن أبى طالب علیهما السلام ؛ مکتبه الأمین ، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۲۳ق .
شاذان بن جبرئیل؛ الفضائل؛ رضى ، چاپ دوم ، قم ، ۱۳۶۳ش.
شریف قَرشى، باقر؛ موسوعه الإمام أمیر المؤمنین على بن أبى طالب علیه السلام؛ مؤسسه الکوثر، چاپ اوّل، بی جا، ۱۴۲۳ق .
شوشتری، قاضى نور الله؛ إحقاق الحق و إزهاق الباطل؛ مکتبه آیه الله المرعشى النجفى ، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۰۹ق .
شیعی سبزواری، حسن بن حسین؛ راحه الأرواح در شرح زندگانى، فضائل و معجزات ائمه اطهار علیهم السلام؛ اهل قلم ، چاپ دوم ، تهران ، ۱۳۷۸ش .
صدوق، محمد بن علی؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام ؛ نشر جهان ، چاپ اوّل، تهران ، ۱۳۷۸ق .
صدوق، محمد بن علی؛ کمال الدین و تمام النعمه؛ اسلامیه، چاپ دوم، تهران، ۱۳۹۵ق .
صدوق، محمد بن على ؛ الأمالی؛ اعلمى ، چاپ پنجم، بیروت ، ۱۴۰۰ق.
صدوق، محمد بن على؛ الخصال ؛ محقق: غفارى، على اکبر؛ جامعه مدرسین ، چاپ اول، قم، ۱۳۶۲ش .
صدوق، محمد بن على؛ علل الشرائع؛ مترجم: ذهنى تهرانى، محمد جواد؛ انتشارات مؤمنین ، چاپ اول، قم ، ۱۳۸۰ش .
صدوق، محمد بن على؛ معانی الأخبار؛ محقق: غفارى، على اکبر؛ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، قم، ۱۴۰۳ق .
طباطبایى، سید محمد حسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، قم، ۱۴۱۷ق.
طباطبایى، سید محمد حسین؛ المیزان فى تفسیر القرآن؛ مترجم: موسوی همدانی، سید محمد باقر؛ جامعه مدرسین، قم، ۱۳۷۴ش.
طبرسی، احمد بن علی؛ الإحتجاج على أهل اللجاج؛ نشر مرتضی، چاپ اول، مشهد، ۱۴۰۳ق.
طبرسی، فضل بن حسن؛ إعلام الوری بأعلام الهدى (زندگانى چهارده معصوم علیهم السلام)؛ مترجم: عطاردى، عزیز الله؛ اسلامیه ، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۰ق .
طبرسی، فضل بن حسن؛ إعلام الوری بأعلام الهدى؛ آل البیت، چاپ اول ، قم، ۱۴۱۷ق .
طبرى، عماد الدین؛ بشاره المصطفى لشیعه المرتضى؛ المکتبه الحیدریه، چاپ دوم، نجف، ۱۳۸۳ق.
طبرى ، عماد الدین؛ تحفه الأبرار فی مناقب الأئمه الأطهار علیهم السلام؛ میراث مکتوب ، چاپ اوّل ، تهران ، ۱۳۷۶ش .
طریحى، فخر الدین؛ مجمع البحرین ؛ محقق: حسینى، سید احمد؛ کتابفروشى مرتضوى، چاپ سوم، تهران ۱۴۱۶‍ق .
طوسى، محمد بن حسن؛ الأمالی؛ دار الثقافه، چاپ اول، قم ، ۱۴۱۴ق.
طوسى، محمد بن حسن ؛ تهذیب الأحکام؛ دار الکتب الإسلامیه ، چاپ چهارم، تهران ، ۱۴۰۷ق .
طیب، سید عبد الحسین؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ انتشارات اسلام ، چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۸ش.
عاصمى ، احمد بن محمد؛ العسل المصفى من تهذیب زین الفتى فی شرح سوره هل أتى ؛ مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۱۸ق.
عسقلانى، ابن حجر؛ الإصابه فى تمییز الصحابه؛ محقق: عبد الموجود، عادل احمد و معوض، على محمد؛ دارالکتب العلمیه، چاپ اول، بیروت، ۱۴۱۵ق.
فخر رازى، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)؛ دار احیاء التراث العربى، چاپ سوم ، بیروت، ۱۴۲۰ق.
فراهیدى، خلیل بن احمد ؛ کتاب العین؛ محقق: مخزومى، مهدى و سامرائى، ابراهیم؛ نشر هجرت ، چاپ دوم ، قم، ۱۴۱۰ق .
قطب راوندى ، سعید بن عبدالله؛ الخرائج و الجرائح ؛ مدرسه الإمام المهدی عجّل الله تعالى فرجه الشریف ، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۰۹ق .
قندوزى ، سلیمان بن ابراهیم؛ ینابیع الموده لذوی القربى ؛ اسوه ، چاپ دوم ، قم ، ۱۴۲۲ق.
کنجى شافعى ، محمد بن یوسف؛ کفایه الطالب فی مناقب على بن أبى طالب؛ دار إحیاء تراث أهل البیت علیهم السلام ، چاپ دوم، تهران، ۱۴۰۴ق.
کلینى، محمد بن یعقوب؛ کافی ؛ اسلامیه ، چاپ دوم، تهران ، ۱۳۶۲ش .
مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار (علیهم السلام)؛ محقق: جمعى از محققان؛ دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، بیروت، ۱۴۰۳ق .
مرتضى عاملى، جعفر؛ الصحیح من السیره النبی الأعظم؛ دار الحدیث، چاپ اوّل، قم ، ۱۴۲۶ق.
مرتضى عاملى، جعفر؛ الصحیح من السیره النبی الأعظم؛ مترجم: سپهرى، محمد ( سیرت جاودانه)؛ پژوشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى ، چاپ اوّل، تهران ، ۱۳۸۴ش .
مسعودی، ابو الحسن؛ مروج الذهب و معادن الجوهر؛ محقق: داغر، اسعد؛ دار الهجره، چاپ دوم، قم، ۱۴۰۹ق.
مسعودى، على بن حسین؛ إثبات الوصیه للإمام على بن أبى طالب ؛ انصاریان ، چاپ سوم، قم ، ۱۴۲۶ق .
مطهری، مرتضی؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهرى؛ صدرا، تهران، بی تا.
مفید، محمد بن نعمان؛ الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد؛ کنگره شیخ مفید، چاپ اوّل ، قم ، ۱۴۱۳ق .
مکارم شیرازى، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۴ش.
-------------------------------------

منبع:islampedia.ir
---------------------
پی نوشت:
[۲۲۳]. ر.ک: ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج ۲، ص ۵۸؛ ابن هشام، السیره النبویه، ج ۱، ص ۲۴۵ و ۲۴۶٫
[۲۲۴]. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص ۴۱٫
[۲۲۵]. پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان، ص ۲۷٫
[۲۲۶]. نهج البلاغه (صبحى صالح)، گردآورنده: سید رضی، خطبه ۱۹۲، ص ۳۰۰، «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) بِالْقَرَابَهِ الْقَرِیبَهِ وَ الْمَنْزِلَهِ الْخَصِیصَهِ وَضَعَنِی فِی (حَجْرِهِ) حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدٌ (وَلِیدٌ) یَضُمُّنِی إِلَى صَدْرِهِ وَ یَکْنُفُنِی فِی فِرَاشِهِ وَ یُمِسُّنِی جَسَدَهُ وَ یُشِمُّنِی عَرْفَهُ وَ کَانَ یَمْضَغُ الشَّیْ ءَ ثُمَّ یُلْقِمُنِیهِ وَ مَا وَجَدَ لِی کَذْبَهً فِی قَوْلٍ وَ لَا خَطْلَهً فِی فِعْلٍ وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ (ص) مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِدَاءِ بِه».
[۲۲۷]. حراء کوهى است در سمت شمال مکه و غار حراء در قله این کوه قرار گرفته است.
[۲۲۸]. سیرۀ پیشوایان، ص ۲۸٫
[۲۲۹]. نهج البلاغه (صبحى صالح)، خطبه ۱۹۲، ص ۳۰۰ و ۳۰۱٫
[۲۳۰]. ر.ک: ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱۳، ص ۲۰۸ و ۲۰۹٫
[۲۳۱]. همان، ص ۲۱۰٫
[۲۳۲]. امین عاملى، سید محسن، أعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۲۶٫
[۲۳۳]. ر.ک: خصیبى، حسین بن حمدان، الهدایه الکبرى، ص ۹۵؛ ابن الجوزى، تذکره الخواص، ص ۵۷٫
[۲۳۴]. قمى ، شیخ عباس، منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل، ج ۱، ص۴۵۲ و ۴۵۳٫
[۲۳۵]. تذکره الخواص، ص ۱۶۸٫
[۲۳۶]. أعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۲۶٫
[۲۳۷]. قندوزى ، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده لذوی القربى، ج ۲، ص ۳۹۹٫
[۲۳۸]. طوسى، محمد بن حسن ، تهذیب الأحکام، ج ۷، ص ۴۷۰ ، ح ۱۸۸۲٫
.[۲۳۹] امین عاملى، سید محسن، أعیان الشیعه،ج ۱، ص ۳۱۳٫
.[۲۴۰]ر.ک: ابن عبد البر، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، محقق: البجاوى، على محمد، ج ۴، ص ۱۸۹۳٫
[۲۴۱]. ر.ک: ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، ص ۵۹٫
.[۲۴۲] ر.ک: عسقلانى، ابن حجر، الإصابه فى تمییز الصحابه، محقق: عبد الموجود، عادل احمد/ معوض، على محمد، ج ۸، ص ۲۶۴٫
[۲۴۳]. ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، محقق: عبدالقادر عطا، محمد، ج ۸، ص ۱۸٫
[۲۴۴]. ر.ک: ابن شهرآشوب ، مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۳۵۷٫
.[۲۴۵] طوسى، محمد بن حسن، الأمالی، ص ۴۳٫
[۲۴۶]. ر.ک: اربلى، على بن عیسى ، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج ۱، ص ۳۵۳٫
.[۲۴۷]ر.ک: سید بن طاوس، الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مره فی السنه، ج ۲، ص ۵۸۴ – ۵۸۶٫
.[۲۴۸] مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار (علیهم السلام)، محقق: جمعى از محققان، ج ۱۹، ص ۱۹۲ و ۱۹۳٫
.[۲۴۹] همان، ص ۱۹۳٫
.[۲۵۰] ر.ک: الطبقات الکبرى، ج ۸، ص ۱۸٫
[۲۵۱]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: نمایه زمان ازدواج علی (علیه السّلام) با فاطمه (علیها سلام)، سؤال ۱۸۶۴۵ (سایت اسلام کوئست: ۱۸۲۹۲).
[۲۵۲]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: نمایه: حضرت محسن (علیه السّلام) و چگونگی شهادت او، سؤال ۱۲۰۴۷، (سایت اسلام کوئست: ۱۱۸۱۴).
[۲۵۳]. مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد، ج ۱، ص ۳۵۴ و ۳۵۵؛ طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدى، ج ۱، ص ۳۹۵ و ۳۹۶٫
[۲۵۴]. ابن الجوزى، تذکره الخواص، ص ۵۷ و ۵۸؛ امین عاملى، سید محسن، أعیان الشیعه، ج ۱، ص۳۲۶ و ۳۲۷٫
[۲۵۵]. الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد، ج ۱، ص ۳۵۴ و ۳۵۵٫
[۲۵۶]. برای آگاهی بیشتر ر.ک: نمایه: فرزندان حضرت علی (علیه السّلام) سؤال ۲۷۰۲، (سایت اسلام کوئست: ۳۱۹۸).